Język polski, matura próbna 2020 - poziom rozszerzony - tematy, kryteria oceny

Wydaje się, że doświadczanie przez odbiorcę tekstu literackiego przeżycia komizmu, które powstaje w wyniku percepcji określonego elementu struktury dzieła literackiego (postaci przedstawionej w dziele, opisanego jej działania lub przytoczonej wypowiedzi), stanowi jeden z istotniejszych momentów procesu komunikacyjnego, dokonującego się w akcie lektury. W przeżyciu komizmu, dzięki zachodzącemu w nim połączeniu elementów obiektywnych (jakości przedmiotu komicznego wynikających z semantyki przekazu) i subiektywnych (zdolności percypującego podmiotu do przeżycia komizmu), w jakimś stopniu zaciera się ostra i nieprzekraczalna, jak mogłoby się wydawać, granica pomiędzy mikrokosmosem świata przedstawionego w utworze a makrokosmosem dostępnym empirycznemu poznaniu czytelnika. Komizm ustanawia, rzec by można, pewnego rodzaju związek pomiędzy wewnętrzną sferą dzieła, [...] a tym, co wobec niego zewnętrzne, co przynależy do świadomości odbiorcy i okoliczności towarzyszących procesowi lektury. Z jednej strony, odpowiednio zorganizowane w strukturę apelacyjną elementy utworu aktywizują czytelnika, wywołują rozmaite reakcje emocjonalne, intelektualne i wolicjonalne, z drugiej zaś – odbiorca, wyposażony w kompetencje kulturowe, doświadczenie życiowe, rozmaite predyspozycje i nawyki, niejako „wnika” w przedstawiony mu świat dzieła, zostaje zaproszony do dialogu z wyrażoną w utworze postawą, z własnego punktu widzenia waloryzuje śmieszący przedmiot. W jakimś sensie żyje – poprzez przeżycie komizmu – tym, co oferuje mu literatura. Związek ten jest w swej istocie wielopłaszczyznowy i wielofunkcyjny, obejmuje swym zasięgiem rozmaite jakości o charakterze kulturowym, aksjologicznym i życiowym, ogniskuje się zaś wokół tego, co w teorii śmiesznego zwykło się nazywać poznawczą funkcją komizmu. [...]

Poznawcze aspekty komizmu literackiego wiążą się ściśle z analogicznymi właściwościami samego dzieła traktowanego jako wypowiedź, która przekazuje pewien typ wiedzy o rzeczywistości pozatekstowej. W ujęciu takim świat przedstawiony w dziele, a także – pośrednio – warstwa językowa utworu, służy za wehikuł znaczeń, które w wyniku operacji interpretacyjnych dają model świata realnego. To, co komiczne, należąc po części do zjawisk natury językowej, po części zaś do sfery treściowej dzieła, niewątpliwie współtworzy ów model: wyznacza niektóre z jego składowych (w przypadku utworów, w których śmieszność jest drugorzędną jakością artystyczną, np. w XIX-wiecznej powieści realistycznej) bądź jest główną osią krystalizacji takiego modelu (w przypadku utworów, w których komiczne jest jednym z zasadniczych elementów jakościowego wyposażenia dzieła, np. w satyrze czy parodii). Potraktowanie komizmu właśnie w ten sposób: jako kategorii istotnej z punktu widzenia konstrukcji znaczenia przekazu literackiego w momencie jego nadania i rekonstrukcji tegoż znaczenia w momencie odbioru, otwiera przed badaczem interesujące horyzonty poznawcze. Pozwala przede wszystkim przesunąć punkt widzenia z tego, co komizm pomaga dostrzec w rzeczywistości, na to, jak dostarcza on odbiorcy znaczeń niezbędnych w odtwarzaniu implikowanego przez tekst obrazu świata. To bez wątpienia istotna zmiana spojrzenia: dotychczasowe teorie komizmu, jakie budowano od czasów Arystotelesa, w zasadzie koncentrowały się na rejestracji efektów poznawczej funkcji śmiesznego, pomijając zupełnie same mechanizmy poznania lub minimalizując ich istotność. Przyjęcie nowej perspektywy pozwala, jak sądzę, w jakimś stopniu odwrócić tę hierarchię ważności problemów.